ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Μάθημα «ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ»

Διδάσκων: Ι. Ρέντζος

 

 

Γεωγραφία και η Διδακτική της

 

1) Πλαίσιο του μαθήματος -  Σχεδίασμα στόχων

 

1.0. Η επιστήμη της Γεωγραφίας έχει ως αντικείμενο το χώρο ως οικημένη /οικισμένη, διαρκώς οικούμενη και πάντα νοούμενη –στο σύνολο και τα μέρη της– οντότητα. Στις διαστάσεις του αυτές, ο χώρος, χωρίς να είναι αυθύπαρκτη και προϋπάρχουσα κατηγορία, παράγεται από την ανθρώπινη κοινωνία και το μόχθο της ως ανθρώπινη δράση. Ο διδάσκαλος (εννοείται και η διδασκάλισσα) της Γεωγραφίας, ως κοινωνικός/ή επιστήμων-παιδαγωγός,  δανείζεται από το/τη γεωγράφο τις γνώσεις του/της και τη στάση του/της, ενώ, χωρίς αναγκαστικά να αποδέχεται τις επιλογές τού/τής γεωγράφου στη θεραπεία της πανάρχαιας επιστήμης του/της, στέκεται, επίσης,  ιδιαίτερα κριτικός απέναντι στο γεωγραφικό λόγο που παράγεται από τις κυρίαρχες κοινωνικές δυνάμεις. Με τη γεωγραφική διδασκαλία ο δάσκαλος παραχωρεί το πρωτείο στον απλό καθημερινό άνθρωπο, τον επικουρεί στην αντίληψη του χώρου, και αναζητά τη σχέση κοινωνικής δικαιοσύνης/αδικίας και 1) χώρου, 2) γνώσης και αντίληψης γι’ αυτόν (ψυχολογικής και ιδεολογικής) και 3) ποικίλων παρεμβάσεων σε αυτόν. Κατά την έννοια αυτή, ο δάσκαλος αντιπροσωπεύει απέναντι στον τρόφιμο (μαθητή ή μαθήτρια) την επιστήμη της Γεωγραφίας στην οποία  οφείλει  να διακρίνει κάθε πολιτική και γεωπολιτική διάσταση σε όλα τα επίπεδα παροχής (και μάλιστα απόκρυψης) της γεωγραφικής γνώσης, διόδευσης της εκλαΐκευσής της και σε όλες τις διδακτικές/μαθησιακές διαδικασίες.

 

Το μάθημα αποβλέπει

1.1.να ευαισθητοποιήσει απέναντι στο γεγονός ότι η πολυετής απουσία της γεωγραφίας ως διδακτέου πειθαρχήματος/μαθήματος από τις ανώτερες βαθμίδες της γενικής εκπαίδευσης και τις μεταλυκειακές εξεταστικές διαδικασίες οδηγεί σε υποβάθμιση τη γεωγραφική γνώση και κουλτούρα στην Ελλάδα και συμβάλλει στη συντήρηση δυσμενών αντιλήψεων για το χώρο και για την επιστήμη της Γεωγραφίας και την  αξία της·

1.2.να καλλιεργήσει συμπάθεια για τη Γεωγραφία ως διαδικασία 1) παραγωγής σύγχρονης επιστημονικής γνώσης και συγκρότησης ενός επιστημονικού κλάδου εφαρμογών, 2) διάδοσης της γνώσης αυτής στην κοινωνία δια της εκλαϊκεύσεως (και δια του ελέγχου της ποιότητας της εκλαΐκευσης αυτής), και 3) μετάδοσης της γνώσης αυτής στη νεότερη γενιά δια του σχολείου με εξειδικευμένες διδακτικές διαδικασίες·

1.3.να επιτρέψει την κωδικοποίηση σχετικών γνώσεων περιβαλλοντολογίας, θετικών και κοινωνικών επιστημών, λογοτεχνίας και τέχνης, και διδακτικής σε ιδιαίτερα πλαίσια ειδικής διδακτικής της Γεωγραφίας, όπως αυτή εξελίχθηκε τις τελευταίες δεκαετίες·

1.4.να προβάλει ιδιαίτερα τα στοιχεία που τεκμηριώνουν θέσεις για την κρίση του χώρου στην Ελλάδα και μάλιστα της ελληνικής πόλης (ή την αγνόηση αυτής της κρίσης) και να προτείνει σχετικά παιδαγωγικά εργαλεία χρήσιμα στη διδασκαλία και τη συνειδητοποίηση, εκ μέρους των τροφίμων, των προβλημάτων·

1.5.να αναδείξει τις διεπιστημονικές και ευρύτερα διακλαδικές πτυχές (μέχρι τα όρια της λογοτεχνίας και των εικαστικών τεχνών) της Γεωγραφίας ώστε να προκύψει το διδακτικό αίτημα της διαθεματικής προσέγγισης της γεωγραφικής γνώσης που, άλλωστε φέρνει σε επαφή, στο πνεύμα του μελλοντικού εκπαιδευτικού, «σχολή» και «σχόλη» (υποχρεώσεις επαγγελματικής εξειδίκευσης και κουλτούρα ελεύθερου χρόνου).

 

2) Διδακτέα ύλη

 

2.1. Η ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΩΣ ΚΛΑΔΟΣ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΩΣ ΚΛΑΔΟΣ MIAΣ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ: Ιστορική και επιστημολογική εισαγωγή. Οι γεωγραφικές εταιρείες και τα περιοδικά.  Διεθνή γεωγραφικά συνέδρια και διεθνή φεστιβάλ Γεωγραφίας.

2.2. Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ. Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΩΣ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ ΚΛΑΔΟΥ ΠΟΥ ΓΕΙΤΝΙΑΖΕΙ ΜΕ ΤΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Ιστορική αναδρομή στη σχολική και πανεπιστημιακή Γεωγραφία στην Ελλάδα. Στόχοι της διδασκαλίας της Γεωγραφίας. Ταξινομία κατά Bloom και στόχοι του μαθήματος. Γνωστικοί και συναισθηματικοί στόχοι. Τα επίπεδα προσέγγισης της διδακτέας ύλης: γνώση, κατανόηση, εφαρμογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση. Στοχοθεσία σε συγκεκριμένα σχολικά-γεωγραφικά περιβάλλοντα. Επιλογή διδακτέας ύλης. Από τη Γεωγραφία των θέσεων στη Γεωγραφία των σχέσεων.  

2.3. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: Εθνοκεντρισμός και λοιποί «-κεντρισμοί», ενδοεθνική γεωπολιτική και εσωτερική νομιμοποίηση - ιδεολογικός πειθαναγκασμός, έννοια του πολιτισμού, εξωτισμός, κοινωνιολογισμός, εγκυκλοπαιδισμός, άγνοια και αγνόηση της τοπικής φυσικής και κοινωνικής γεωγραφικής πραγματικότητας και της παγκόσμιας επικαιρότητας, μειονοτικές και εδαφικές προεκτάσεις, διεκδικήσεις των ατόμων στο χώρο, ιδιοκτησιακή επιθετικότητα και κοινωνική αδικία με αφετηρία το χώρο. Οι μεταγεωγραφικοί χαρακτήρες του μαθήματος.

2.4. Ο ΧΩΡΟΣ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΩΣΗ, Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ:     Ο οικούμενος χώρος. Ζητήματα γεωπολιτικής και ηθικής. Περίκλειστα κράτη ή χώρες χωρίς ακτές. Τα νησιωτικά μικροκράτη. Το πρόβλημα του ανεκτού πληθυσμού της γης. Επικαιρότητα της πρότασης Trewartha περί τριγωνισμού του συστήματος των  γεωγραφικών επιστημών (με Φυσική Γεωγραφία, Πολιτισμική Γεωγραφία αλλά και Πληθυσμιακή Γεωγραφία). Διδακτική των χωρών. Αξιοποίηση λογισμικών ταξινόμησης και αναδιάταξης δεδομένων και πινάκων. Διδακτική αξιοποίηση του πίνακα.

2.5. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. Ο αθηναϊκός υδροκεφαλισμός και η κρίση της ελληνικής πόλης. «Η Ελλάς είναι χώρα τουριστική»... Α, όπως Αράχωβα, Μ, όπως Μύκονος... Οι ελληνικές θάλασσες και η γεωπολιτική τους – Προβλήματα διδακτικής. Γεωγραφία συνόρων. Η πρόσληψη της ελλαδικής γεωγραφίας και η διδασκαλία της Γεωγραφίας.

2.6.α. Ο ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΩΣ ΕΚΤΕΛΕΣΤΗΣ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΕΝΤΟΛΩΝ…: Το Αναλυτικό Πρόγραμμα. Το Curriculum. Το σχολικό εγχειρίδιο. Παραγωγή και χρήση. Ξένες σχολικές εκδόσεις διδασκαλίας γεωγραφίας και βοηθήματα. Σύντομη συγκριτική μελέτη. 2.6.β. …ΚΑΙ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΚΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ: Σύλληψη και παραγωγή ενός πρωτότυπου μαθήματος. Στάδια ανάπτυξης μιας διδακτικής ενότητας. Οι δυνατότητες ανάληψης ή καθοδήγησης μιας επιτόπιας έρευνας. Το project. Μεθοδολογία. Team-teaching.   

2.7. Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΝΟΗΤΟ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ. Ο νοούμενος χώρος. Γεωγραφία και παιδαγωγική των γεωγραφικών ονομάτων. Αναπαραστάσεις και διαθεματικότητα, έλεγχος της γείωσης του ανορθολογισμού. Στοιχεία ελληνικής ιστορικής γεωγραφίας.

2.8. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ. Οι χάρτες και η επιστήμη της χαρτογραφίας. Κατασκευή φυσικογεωγραφικών χαρτών. Κατασκευή θεματικών χαρτών. Ο χάρτης ως εργαλείο αναζήτησης ανθρωπογεωγραφικών νόμων. Η χρήση του Άτλαντα. Η χρήση του Internet. Χαρτογραφικά λογισμικά. Συγκρότηση γεωγραφικών βάσεων για χρήση  του διδάσκοντα.

2.9. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ. Ταξινόμηση και ομαδοποίηση των χωρικών μονάδων. Διατύπωση υποθέσεων και επαλήθευση. Γραφικές αναπαραστάσεις ανθρωπογεωγραφικών δεδομένων. Ο εκπαιδευτικός ως γεωγράφος -ερευνητής. Διατύπωση και επαλήθευση υποθέσεων γεω-εκπαιδευτικού περιεχομένου.

2.10. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Το σύστημα. Το κέντρο και η συγκέντρωση. Το σχήμα (μοντέλο) και η σχηματοποίηση (1). Το σχήμα (μοντέλο) και η σχηματοποίηση (2). Από τη γεωγραφία της σχολικής αίθουσας στο «έδαφος» ως απεικόνιση κοινωνικών σχέσεων: Συστήματα χώρου και κοινωνική δικαιοσύνη. Διδακτικές επισημάνσεις.

2.11. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Περιφερειακή πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανθρωπογεωγραφία των διεθνών οργανισμών. Ο Τρίτος Κόσμος. Οι νέες βιομηχανικές χώρες. Η ανάδυση της Ινδίας και της Κίνας. Ανθρωπογεωγραφία των πολυεθνικών. Διδακτικές επισημάνσεις.   

2.12. ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΣΗΜΕΡΑ. Ανθρωπογεωγραφία των πόλεων. Προεπιστημονική ανθρωπογεωγραφία των πόλεων. Πολυκλαδική ανθρωπογεωγραφία των πόλεων. Διακλαδική ανθρωπογεωγραφία των πόλεων. Η παράσταση της πόλης. Θεωρητικά σχήματα και λειτουργίες των πόλεων. Μέγεθος και άριστο μέγεθος της πόλης. Κατάταξη των ελληνικών πόλεων. Η καθημερινή βία στην ελληνική πόλη. Η αυτοκινητική επίθεση κατά του χώρου και του απλού καθημερινού ανθρώπου.

2.13. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ. Σαχέλ: Μια τριτοκοσμική περίπτωση. Route 66: Ο αμερικανικός αυτοκινητοπόταμος. Φυσική Γεωγραφία και Ανθρωπογεωγραφία των φυσικών καταστροφών. Φυσική Γεωγραφία και Ανθρωπογεωγραφία των επεμβάσεων στο χώρο. Διδακτικές επισημάνσεις.

 

3) Ενδεικτικό πλαίσιο εργασιών και δραστηριοτήτων

·              [Στίξτε εδώ για παραδείγματα εργασιών διδακτικής των Κοινωνικών Επιστημών] και [για παραδείγματα εργασιών διδακτικής της Γεωγραφίας],

 

3.1. (α) Κριτική εγχειριδίων και σχολικών βοηθημάτων γεωγραφίας. (β) Κριτική από γεωγραφική εκπαιδευτική σκοπιά (π.χ. περιγραφική, τοπωνυμική, εικονογραφική-χαρτογραφική, γεωπολιτικο-ιδεολογική, οικονομικο-γεωγραφική κ.λπ.) του περιεχομένου διαφόρων σχολικών μαθημάτων.

3.2. Κατάρτιση ενός σχολικού αναλυτικού προγράμματος γεωγραφίας. (Π.χ. σκοποί, θεματολόγιο και πλαίσιο αξιολόγησης ανθρωπογεωγραφίας) ή τροποποίηση ενός υπάρχοντος αναλυτικού προγράμματος με αφετηρία κάποιο γενικό σκοπό, ειδικό στόχο ή συγκεκριμένη σκοπιμότητα.

3.3. Παραγωγή υλικού αξιολόγησης «κατά κατηγορίες της ταξινομίας Bloom» με βάση κεφάλαια βιβλίων γεωγραφίας.

3.4. Κατάρτιση ενός παιδαγωγικού σχεδιάσματος: Σκοποί, περιεχόμενο, ερωτήσεις κατανόησης ενός ωριαίου μαθήματος-θέματος. (Π.χ. Γεωγραφία της παγκοσμιοποίησης, ανθρωπογεωγραφία των φυσικών καταστροφών). Το σχεδίασμα μπορεί να αντληθεί και από τα θέματα της διδακτέας ύλης 2.1 έως 2.13.

3.5. Παραγωγή οπτικο-γραφο-ακουστικού υλικού διδασκαλίας (φωτογραφίες, διαφάνειες, πίνακες, αφίσες, χάρτες, βίντεο, πολυμέσα, μαγνητοταινίες, σύνθεση φωτοτυπιών).

3.6. Επεξεργασία ενός προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή, χρήση λογισμικού ή του Διαδικτύου (Internet) για τη διδασκαλία, την αξιολόγηση και την τεκμηρίωση του μαθήματος της γεωγραφίας.

3.7. Συμμετοχή στην πραγματοποίηση δοκιμαστικής διδασκαλίας σε σχολείο του Ν. Μαγνησίας και σε διοργάνωση επακόλουθης παιδαγωγικής συνεδρίας κριτικής.

3.8. Κατάρτιση και προώθηση ερωτηματολογίου διδακτικής της γεωγραφίας και συναγωγή συμπερασμάτων.

3.9. Κατάρτιση συλλογής ειδήσεων, άρθρων και επιστολών από τον Τύπο με περιεχόμενο διδακτικής σημασίας (π.χ. για μια χώρα, μια περιφέρεια ή για ένα πρόβλημα του χώρου).

3.10. Αναζήτηση και εντοπισμός γεωγραφικού ή ανθρωπογεωγραφικού υλικού και κατάρτιση σχεδίου διδακτικής αξιοποίησής του.

3.11. Συμμετοχή σε μια πανελλήνια εκπαιδευτική έρευνα με καθοδήγηση του διδάσκοντος ή συμμετοχή σε παρόμοια εργασία άλλου διδάσκοντος.

3.12. Μεταφορά ενός κειμένου ή έργου σε οπτικο-γραφο-ακουστική μορφή, π.χ. γεωγραφία του μυθιστορήματος «Τα σταφύλια της οργής» του Τζον Στάινμπεκ.

3.13. Ευαισθητοποίηση σε ιδιαίτερα εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά θέματα ή σε χωροκεντρωμένα ζητήματα της κοινωνίας και της νεολαίας ή της τοπικής κοινωνίας του Ν. Μαγνησίας.

 

4) Προτεινόμενη ελληνική βιβλιογραφία

 

Κατσίκης, Απόστολος, Διδακτική της γεωγραφίας, Τυπωθήτω/Δαρδανός, 1999.

Κατσίκης, Απόστολος, Δια-Θεματική Γεωγραφία, Εκδ. Τυπωθήτω/Δαρδανός, 2004.

Ρέντζος, Γιάννης, Γεωγραφική εκπαίδευση, Επικαιρότητα, 1984.

Ρέντζος, Γιάννης, Αναπαραστάσεις της πόλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, 2010.

 

[Στίξτε εδώ (click!) για ξένη βιβλιογραφία]

 

 

5) Προτεινόμενο πλαίσιο αξιολόγησης

5.0. Η αξιολόγηση των συμμετεχόντων γίνεται με βάση

·              (α) μια από τις εξαμηνιαίες εργασίες αξιολόγησης 3.1 - 3.13, [Στίξτε εδώ για παραδείγματα διδακτικής των Κοινωνικών Επιστημών] και [για παραδείγματα διδακτικής της Γεωγραφίας],

·              (β) κατάθεση ανά δεκαπενθήμερο μιας άσκησης[για παραδείγματα στίξτε εδώ],

·              (γ) κατάθεση 2 πρωτοκόλλων σχολικού μαθήματος [ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ] που παρακολούθησε ο/η φοιτητής/ρια, και

·              (δ) συμμετοχή σε γραπτή ή προφορική δοκιμασία.

Οι λεπτομέρειες υπολογισμού του συνολικού βαθμού καθορίζονται στην αρχή του έτους.

Θα επιδιωχθεί η καθημερινή διαθεσιμότητα των ατόμων που θα εγγραφούν στο μάθημα με έπαθλο την απαλλαγή όσων προτίθενται 1) να παρακολουθούν (σχεδόν) ανελλιπώς τις διαλέξεις και 2) να λαβαίνουν μέρος σε όσες δραστηριότητες στήνονται εκεί.

 

Εναλλακτικά:

Για όσους/όσες  αδυνατούν να ακολουθήσουν «σχολικούς» ρυθμούς και επιθυμούν την ανάληψη και βαθύτερη επεξεργασία ενός ζητήματος 1) η εργασία τους θα παρουσιαστεί αναλυτικά/διδακτικά κατά τη διάρκεια του εξαμήνου και 2) θα επακολουθήσει μια  αξιολογική υποστήριξη της εργασίας στο τέλος.

Αν, τέλος, επιλεγεί η εξέταση στη διδαχθείσα ύλη, αυτή θα συνίσταται σε απαντήσεις μερικών ερωτήσεων από ένα σύνολο π.χ. 50 (= 4x12) που θα έχουν δημοσιευθεί στο site του μαθήματος και θα κωδικοποιούν τη διδαχθείσα ύλη ως εξεταστέα. Θα πρόκειται για προφορικές εξετάσεις σε ακροατήριο αποτελούμενο από τους συμμετέχοντες στο μάθημα.