Ο γεωγραφικός χάρτης αποτελεί μια αναμφισβήτητη και παγκόσμια σχολική και διδακτική «σταθερά». Είναι μάλιστα τόσο παλαιά, καθιερωμένη και χωρίς ανανέωση η χρήση του στο σχολείο μας, ώστε θα μπορούσαμε να πούμε ειρωνικά και αμφίσημα πως έινα «ένα γραφικό στοιχείο». Γραφικός...

Πήραμε το θάρρος να αρχίσουμε την εισήγησή μας με ένα ευφυολόγημα, γιατί συχνά οι γεωγράφοι -ερευνητές και εκπαιδευτικοί- προσπαθούν ακόμα και με λογοπαίγνια να επισύρουν την προσοχή στην αξία της λειτουργίας του χάρτη ως διδακτικού μέσου και εργαλείου αναζήτησης της πραγματικότητας.

Ο Yves Lacoste, συμμετέχοντας σε μια έρευνα της γαλλικής εφημερίδας Le Monde δίνει στο άρθρο του τον τίτλο Descartes? Des cartes [1], που θα επιχειρούσαμε να μεταφράσουμε ως «Καρτέσιος; χάρτες... ιος». Και τον επεξηγεί στο κείμενο ως εξής: «...Κάθε φαινόμενο που πρέπει να συνεκτιμήσουμε, πρέπει να το αντιμετωπίσουμε όχι μόνο μέσα στο χρόνο, στην ιστορική του εξέλιξη, αλλά επίσης και μέσα στο χώρο, στη γεωγραφική του συγκρότηση. Εξού και το κάπως σιβυλλικό λογοπαίγνιο του τίτλου. Πράγματι φρονώ ότι η ανάπτυξη της ικανότητας να σκεφτόμαστε το χώρο [...] είναι ένα από τα αποτελεσματικότερα μέσα για να συλλάβουμε μεθοδικά ένα μεγάλο κομμάτι της πραγματικότητας [...]. Για να δούμε καθαρά, πρέπει πρώτα να εκπονήσουμε το χάρτη του κάθε [φυσικογεωγραφικού και ανθρωπογεωγραφικού φαινομένου], αφού η [εκδήλωση] του καθενός πρέπει να θεωρηθεί ότι [συγκροτεί] ένα ιδιαίτερο χωρικό σύνολο".

Σε μια συλλογή άρθρων για το πρόγραμμα των επιμέρους μαθημάτων ο Keith Wheeler [2], αναπτύσσοντας τα σχετικά με το περιεχόμενο της σχολικής γεωγραφίας αναφέρεται ιδιαίτερα στη σχεδιογραφική ικανότηrα (graphicacy) που καλλιεργείται με τη διδασκαλία τού και μέσω του χάρτη. Επικαλείται και προβάλλει τις θέσεις του Balchin και της Coleman σύμφωνα με τους οποίους η σχεδιογραφική ικανότητα αποτελεί μετά απο από τα "τρία αρ" (3R's): Reading, Writing, 'Rithmetics δηλ. Oracy, Literacy, Νumeracy, τον τέταρτο πυλώνα της εκπαίδευσης. Μια καλή εκπαίδευση πρέπει, σύμφωνα με τους ερευνητές αυτούς, να έχει και τις τέσσερις -acies δηλαδή aces (άσους!). Εάν έστω και ένας άσος λείπει το παιγνίδι χάνεται... Στην εισήγηση που ακολουθεί θα περιγραφούν οι συνθήκες λειτουργίας του χάρτη ως διδακτικού μέσου στο σχολείο, με έμφαση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και θα διατυπωθούν προτάσεις για μια αποτελεσματικότερη χαρτογραφική και γεωγραφική εκπαίδευση και παιδαγωγική. Το πρωτογενές ερευνητικό υλικό έχουμε αντλήσει (α) από τις παρατηρήσεις μας στα σχολεία του Ν. Λέσβου, μέσα ατα πλαίσια της διδασκαλίας του μαθήματος «Διδακτική των Κοινωνικών Επιστημών» στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Αιγαίου και (β) από την προ-έρευνα σε δυο σχολεία των Αθηνών, για την έρευνά μας «Πραγματική και Ιδεατή Ανθρωπογεωγραφία» που πραγματοποιείται τώρα (1994-95).

Επισκόπηση του χώρου των σχολικών χαρτών

Στην έκδοση της Διεθνούς Γεωγραφικής ‘Ενωσης (IGU) για τη σχολική χαρτογραφία [3] παρουσιάζεται η κατάσταση της χρήσης και της λειτουργίας των χαρτογραφικών βοηθημάτων και της σχεδιογραφικής δεξιότητας (graphic skills) σε σχολεία και μαθητές 13 χωρών. Σε κάθε χώρα ελέγχθηκε η χαρτογραφία και η σχεδιογράφηση που συνδέεται με τα σχολικά εγχειρίδια, τους σχολικούς άτλαντες, τα οπτικοακουστικά βοηθήματα, το λογισμικό Η.Υ. και την εκπαίδευση των διδασκόντων.

Με την εργασία αυτή της IGU τίθεται ένα προφανώς επαρκές πλαίσιο για παρόμοιες μελέτες. Ωστόσο, σε μια γενικότερη πλαισίωση θα μπορούσε να περιλαμβάνεται και

1. η χαρτογραφική τεκμηρίωση του Τύπου -η οποία ενδεχομένως αποτελεί και βοήθημα των εκπαιδευτικών- και
2. η χαρτογραφική τεκμηρίωση των μη γεωγραφικών μαθημάτων.

Ως προς αυτά τα δύο στοιχεία, στη χώρα μας, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:

1. Αρκετά χρόνια τώρα, οι σύγχρονες πληροφορικές και τυπογραφικές τεχνικές επιτρέπουν στα έντυπα μέσα μαζικής ενημέρωσης να καταφεύγουν σε παραγωγή ή αναπαραγωγή χαρτών σε μεγάλη ποσότητα και εξαιρετική ποιότητα. Οι χάρτες αυτοί μπορούν να αναπαραχθούν εύκολα από τους διδάσκοντες που θα επιθυμούσαν να παρεμβάλουν στο πρόγραμμά τους ένα επίκαιρο, εκτός προγράμματος, θέμα. Πρέπει πάντως να επισημάνουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις το «κέντρο» αυτής της χαρτογράφησης προδίδεται ότι είναι το κέντρο παραγωγής και μετάδοσης της παγκόσμιας ειδησεογραφίας, δηλαδή οι πλούσιες, μεγάλες, χώρες (χάρτης 1) ενώ πολλές περιοχές του πλανήτη αντιστοιχούν σε μηδαμινή ειδησεογραφική χαρτογράφηση.

[ΧΑΡΤΗΣ 1. Ο χάρτης αυτός προδίδει με την αυθόρμητη σχηματομορφή (pattern) των βελών, ότι το κέντρο της χαρτογραφούμενη ειδησεογραφίας είναι η Ευρώπη και γενικά το Βόρειο Ημισφαίριο. Η μόνη χαρτογραφική παραπομπή σε «απόκεντρη χώρα», στη Βενεζουέλα, (Καράκας, αριθμός 1) αντισταθμίζεται από τη ειδησούλα (8) περί Στεφανί του Μονακό...]

2. Τα μη γεωγραφικά μαθήματα που συνδέονται με το χάρτη είναι η Ιστορία και τα Θρησκευτικά. Για δυο εγχειρίδια Ιστορίας [4], που δειγματοληπτικά παρουσιάζουμε εδώ, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι:

1. η γενική εικονογράφηση είναι συντριπτικά πλουσιότερη από τη χαρτογράφηση,
2. οι κλίμακες είναι συνήθως εκμηδενιστικές και μάλιστα δεν αξιοποιείται το επιμέρους θέμα η περιεχόμενο (π.χ η πόλη κράτος) για μια καταλληλότερη χαρτογράφηση ή ευκρινή τοπογραφική αναπαράσταση (π.χ. ενός ναού),
3. δεν γίνεται συσχέτιση της σύγχρονης οριοθεσίας με τη μελετώμενη ιστορική οριοθεσία, ώστε να αισθητοποιείται με βεβαιότητα η περιγραφόμενη περιοχή.

Στα Θρησκευτικά, όπου πάλι επιλέγουμε δύο εγχειρίδια για παρουσίαση, στο βιβλίο της Α' γυμνασίου [5] επισημαίνουμε μια εντυπωσιακή αφθονία χαρτογραφικού υλικού (δυστυχώς χωρίς αναφορές κλίμακας) ενώ στο βιβλίο της Γ’ γυμνασίου [6] οι ολιγάριθμοι ασπρόμαυροι χάρτες Θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα υπόδειγμα μαθητικής χαρτογραφίας, επειδή έχουν το πλεονέκτημα της χειρόγραφης εμφάνισης (χάρτης 2α, 2β, 2γ).

[ΧΑΡΤΕΣ 2α, 2β, 2γ Δεν είναι πάντα υποχρεωτική η τυποποιημένη μηχανική παραγωγή του χάρτη ενός σχολικού εγχειριδίου. Οι χάρτες ενός ελληνικού βιβλίου Θρησκευτικών (δεξιά) [6]. εντάσσονται γενικά στην ίδια κατηγορία με τους χειρόγραφους χάρτες ενός γαλλικού σχολικού βιβλίου γεωγραφικών μεθόδων και τεχνικών (με τις ΗΠΑ, κάτω αριστερά) και τους χειρόγραφους χάρτες των εξετάσεων του GCE (με την Αυστραλία, δεξιά κάτω) [7]].

Ο χάρτης στη σχολική γεωγραφία

Η γεωγραφία είναι το κυριότερο μάθημα που σχετίζεται με το χάρτη. ‘Οχι όμως το μοναδικό, όπως είπαμε. Εξάλλου, το περιορισμένο ωρολόγιο πρόγραμμά της, η συρρίκνωσή της στο δημοτικό και το γυμνάσιο μόνο, και η εξαίρεσή της από τις διαδικασίες επιλογής για την ανώτατη και τεχνολογική εκπαίδευση, δεν την καθιστούν πολλαπλασιαστή της χαρτογραφικής πρακτικής.

1.Σχολικά εγχειρίδια. Τα σχολικά βιβλία γεωγραφίας, παρά τον ενιαίο χαρακτήρα της έκδοσής τους (ένα και μοναδικό για το κάθε μάθημα, κρατικός εκδότης, κεντρική διαδικασία ανάθεσης συγγραφής, κ.λπ.) παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία χαρτογραφικών αναπαραστάσεων. Το βιβλίο της Δ’ δημοτικού [8] αποδίδει μεγάλη σημασία στη χαρτογραφική αναπαράσταση και, εκτός από τη μεγάλη ποικιλία χαρτών και τοπογραφικών βοηθημάτων που περιέχει, ενθαρρύνει και τη σχεδιογραφική δουλειά εκ μέρους του μαθητή. Πλούσια επίσης εμφανίζεται και η χαρτογράφηση των βιβλίων των επομένων τάξεων του δημοτικού [9].

Με το βιβλίο της Α’ γυμνασίου [10], που αποτελεί μεταφραστική δθασκευή γαλλικού βιβλίου [10], εισάγεται στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα η χαρτογραφική δουλειά του γάλλου χαρτογράφου Raymond Ghirardi, αν και χωρίς την άδειά του... Στο επόμενο βιβλίο γεωγραφίας [12] που επισκοπούμε, η χαρτογραφική δουλειά είναι λιγότερο εντυπωσιακή, αν και λειτουργική. Ωστόσο, παραβλέπει τον περιφερειακό θεματικό-χαρτογραφικό χαρακτήρα ορισμένων ζητημάτων και δεν φαίνεται να ενθαρρύνει προς τη σχεδιογράφηση.

Τέλος, σοβαρά προβλήματα στο επίπεδο της φιλοτέχνησης και αναπαραγωγής του χαρτο- και σχεδιο-γραφικού υλικού συναντούμε στο ενδιαφέρον και πυκνό βιβλίο της Γ’ γυμνασίου [13]. Ας υπογραμμίσουμε εδώ γενικά ότι η διαρκώς διαδιδόμενη έγχρωμη εκτύπωση χαρτών στα σχολικά βιβλία δυσκολεύει τη φωτοτυπική αναπαραγωγή εκ μέρους του μαθητή και την επακόλουθη δημιουργική ενασχόληση με το χάρτη (φωτοτυπική μεγέθυνση, μοντάρισμα, συνεκτύπωση κ.λπ.). Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι τα σχολικά βιβλία χαρακτηρίζονται από ασυμμετρία και -κατά περιπτώσεις- από αβεβαιότητα ως προς τη σύλληψη, εκτέλεση και αναπαραγωγή του χαρτογραφικού υλικού τους. Ταυτόχρονα, σε επίπεδο αναλυτικού προγράμματος, απουσιάζει η προβληματική των χαρτογραφικών προβολών, η θεματική χαρτογραφία ως εργαλείο ανάδειξης χωρικών κανονικοτήτων, η τοπογραφική αναπαράσταση πόλεων, έργων και κτηρίων, καθώς και η καθοδήγηση προς δημιουργική σχεδιογράφηση ή/και σχηματοποίηση (μοντελοποίηση) [14].

2.Σχολικοί άτλαντες. Ο σχολικός άτλας δεν χορηγείται μαζί με τα δωρεάν σχολικά βιβλία. Οι μαθητές τον προμηθεύονται από το εμπόριο. Μολονότι υπάρχει μια πιθανώς καλή ζήτηση τουσχολικού αυτού προϊόντος, οι σχετικές εκδόσεις δεν φαίνεται να αποτελούν αντικείμενο εμπορικού εκδοτικού ανταγωνισμού.

Ο συνεχώς επανεκδιδόμενος (με τις σχετικές διορθώσεις άτλαντας [15] του εκδοτικού οίκου «’Αγκυρα» διατηρεί πάντα τη μαθητική σχολική μορφή του. Δεν περιέχει ούτε μια σελίδα επαγγελματικού χάρτη, καθώς επίσης δεν έχει αλφαβητικό ονοματολόγιο των περιλαμβανομένων τοπωνυμίων. Παραβλέπεται έτσι το γεγονός ότι η σχολική εξάσκηση με τον άτλαντα δεν αποβλέπει μόνο στον εντοπισμό κάποιων συγκεκριμένων σημείων αλλά και εξοικείωση με τους μεγάλους (λατινόγραπτους) διεθνείς άτλαντες.

3.Οπτικοακουστικά βοηθήματα. Ο περιορισμένος χρόνος που διατίθεται για το μάθημα της γεωγραφίας (1 ώρα κατά τάξη στο δημοτικό, 1 ή 2 κατά τάξη στο γυμνάσιο), δεν επιτρέπει την προσφυγή στις χρονοβόρες αλλά αποτελεσματικές οπτικοακουστικές διδακτικές μεθόδους. Ο σχολικός χάρτης τοίχου παραμένει το μοναδικό εποπτικό υλικό (συνοδευόμενο από την υδρόγειο σφαίρα). Η προσπάθεια του Γεωγραφικού Ινστιτούτου Σ. Αγγελέτου για πλαστικοποιημένους παγκόσμιους χάρτες, που μας πρόσφεραν ένα τυποποιημένο υλικό αντοχής, παραμένει κυρίαρχη στο σχολικό χαρτοστάτη. Χάρτες νομών, διαγράμματα πόλεων, τοπογραφικά έργων και κτηρίων δεν αποτελούν τμήμα της συλλογής χαρτών του σχολείου. Αν λάβουμε υπόψη μας πως χάρτης διαστάσεων 1x1 m², σε απόσταση 2-3 μέτρων ισοδυναμεί από πλευράς κλίμακας με ένα σχέδιο βιβλίου που κρατούμε στα χέρια μας, συμπεραίνουμε ότι οι μεγάλοι παγκόσμιοι χάρτες της αίθουσας δεν προσφέρουν μια καλύτερη «διάσταση» για την αντίληψη του χώρου στα παιδιά.

4.Λογισμικό ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ο περιορισμένος διδακτικός χρόνος της σχολικής γεωγραφίας δεν επιτρέπει την πολυτέλεια χρήσης λογισμικών από τους μαθητές. ‘Εστω και η απλή επίδειξη, πάντως, θα πρόσφερε κάτι στη γενική εικόνα του μαθήματος. Το λογισμικό Γεωγραφία της Ελλάδας (Εκδοση INTERLEARN) -που δεν έτυχε μέχρι τώρα να δούμε σε κανενα σχολείο- αποτελεί μια ενδιαφέρουσα καινοτομία. Πρόκειται για μια βάση γεωγραφικών δεδομένων της Ελλάδας, που παρουσιάζονται με μορφή χαρτών, εικόνων, κειμένων και ήχου. Συνοδεύονται από μια φιλική διαλογική δομή που επιτρέπει ακόμα και την αξιολόγηση του μαθητή. Το μόνο μειονέκτημα -από λόγους ρεαλισμού των εκδοτών- είναι ο προσανατολισμός προς τις συνήθεις ανάγκες απομνημόνευσης της σχολικής γεωγραφίας και όχι προς μιαν εργαλειακή χαρτογραφική συνεργασία (π.χ. ερύθρανση των φθινόντων νομών, πρασίνισμα των νομών με υψηλό πρωτογενή τομέα, εκτύπωση περιγραμμάτων χωρικών μονάδων, κ.λπ.).

5.Χαρτογραφική αντίληψη των παιδιών. Είναι σωστό να κλείσουμε το θέμα του χάρτη στα πλαίσια της σχολικής γεωγραφίας με μια αναφορά σε δεδομένα σχετιζόμενα με τη χαρτογραφική αντίληψη των παιδιών [17]. Στην προέρευνά μας, σε μαθητές της Γ’ γυμνασίου σχολείων των Αθηνών, για την έρευνα με τίτλο «Πραγματική και ιδεατή ανθρωπογεωγραφία», περιλαμβάνονται και δύο ερωτήσεις-θέματα χαρτογραφικού περιεχομένου. Η πρώτη ελέγχει την «ατλαντογνωστική» ικανότητα του μαθητή με αναγνώριση χωρών και ανάκληση του ονόματός τους, ενώ η δεύτερη ζητά υπολογισμούς και κρίσεις για το χαρτογραφούμενο χώρο [Αναζητείστε εδώ τις ερωτήσεις 15 και 16 του ερωτηματολογίου της έρευνας].

Σε χονδρική εκτίμηση, στην πρώτη ερώτηση (15) υπάρχουν 35-45% σωστές απαντήσεις με ρεκόρ αναγνώρισης τις χώρες 1 (αποδόθηκε ως Αλάσκα όχι ΗΠΑ) και 2 (Γροιλανδία), ακολουθούμενες από τις χώρες 5 (Αργεντινή), 3 (Μεξικό) και 9 (Ιράν). Τα ελάχιστα σημειώθηκαν στη Παπουασία-Νέα Γουινέα (10) και στη Βολιβία (4).

Ενώ η πρώτη ερώτηση-θέμα απέβλεπε στη διαπίστωση γνώσεων η δεύτερη είχε ως σκοπό να διαπιστώσει τις ικανότητες για ταξινόμηση, σύγκριση και εκτέλεση χονδρικών υπολογισμών [18]. Σε αδρομερή εκτίμηση συμπεράναμε ότι το 1/3 των μαθητών απάντησε σωστά την ερώτηση 16δ, σχεδόν 2/3 απάντησαν σωστά στη 16ε και σχεδόν κανένα παιδί στη 16στ. Επίσης, από σχεδιογραφική πλευρά, το 1/3 των παιδιών σχεδίασε άνετα έως καλλιτεχνικά τον ποταμό (16ζ). (Ας σημειώσουμε εδώ ότι, από συνεντεύξεις με διδάσκοντες του Γυμνασίου, σχηματίσαμε την εντύπωση ότι ενώ στο Δημοτικό ενθαρρύνεται μια σχεδιογραφική και χαρτοκοπτική επεξεργασία της ύλης, στο Γυμνάσιο η κύρια σχεδιογραφική δουλειά είναι η ιχνογράφηση του χάρτη της διδασκόμενης χώρας).

Λόγω του προσωρινού χαρακτήρα των εκτιμήσεών μας (από όλο το συλλεχθέν υλικό), απέχουμε προς το παρόν, από το να προβούμε σε οιαδήποτε κριτική επιφυλασσόμενοι να το πράξουμε σε μεταγενέστερη φάση, μετά το πέρας της έρευνάς μας.

Συμπεράσματα - Προτάσεις

Η διάδοση που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στη χαρτογραφική οπτικοποίηση της πληροφορίας δεν έχει ακολουθηθεί και από αντίστοιχη διεύρυνση της χρήσης του χάρτη στο σχολείο. Το μάθημα που κυρίως συνδέεται με το χάρτη, η γεωγραφία, δεν έχει αποκτήσει τη σοβαρότητα που χρειάζεται ώστε να αναδείξει και να επιβάλει στο σχολικό χώρο το χαρτογραφικό εργαλείο.

Η κλίμακα 1:1.000.000 παραμένει κυρίαρχη αλλοιώνοντας τα στοιχεία του γήινου χώρου και εξαφανίζοντας τις επεμβάσεις του ανθρώπου σ'αυτόν: πόλεις, αεροδρόμια και λιμάνια δεν έχουν ακόμα καταξιωθεί μιας χαρτογραφικής παρουσίασης στα σχολικά βιβλία και εποπτικά μέσα.

Η περίφημη ελαχιστοχρωμία αποδεικνύεται με τα τέσσερα χρώματά της ικανοποιητική, για την απόδοση της εικόνας των κρατών, ενώ άλλες διεισδυτικές -ασπρόμαυρες- θεματικές απεικονίσεις, σε διάφορες κλίμακες, παραμένουν ακόμα αχρησιμοποίητες στο σχολικό χώρο.

Η ιχνογραφική αναπαράσταση της διδασκόμενης χωρικής ενότητας αποτελεί την κυριότερη μαθητική χαρτογραφική εργασία, ενώ μερικά προσιτά πληροφορικά εργαλεία θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν και να καταστήσουν ελκυστικά πολλά από τα διδασκόμενα σχολικά αντικείμενα.

Στοιχεία που θα μπορούσαν να ανανεώσουν και να ενισχύσουν τη χαρτογραφική διδασκαλία είναι κατά τη γνώμη μας τα εξής:

• ’Αρση της κατάργησης της διδασκαλίας τη Γεωγραφίας στο Λύκειο και αναγνώρισή της ως αντικειμένου δοκιμασιών για την εισαγωγή στα ΑΕΙ/ΤΕΙ,
• Ανάθεση της χαρτογραφικής εργασίας των σχολικών εγχειριδίων σε επαγγελματίες χαρτογράφους (πληροφορικής και παραδοσιακής προελεύσεως),
• Διατύπωση και τήρηση προδιαγραφών σύγχρονης χαρτογραφίας για τους άτλαντες που εγκρίνει το Υπουργείο Παιδείας με ταυτόχρονη αντιμετώπιση του ζητήματος της δωρεάν παροχής των σχολικών ατλάντων,
• Εμπλουτισμός των σχολικών προγραμμάτων Γεωγραφίας (και, ενδεχομένως, Ιστορίας και Θρησκευτικών) με
  • (α) αντικείμενα χαρτογραφίας (π.χ., προβολές, θεματικοί χάρτες, προπαγανδιστική χαρτογραφία, θρησκευτική χαρτογραφία), σχεδιογράφησης (sketch maps) και μοντελοποίησης και
  • (β) αντικείμενα μελέτης επισήμων και επαγγελματικών χαρτών (1:50.000 και 1:25.000), πολεοδομικών σχεδίων και απεικονίσεων δικτύων,
  • Επέκταση των προγραμμάτων πληροφορικής και στο Λύκειο με πρόβλεψη συνδυασμού της διδασκαλίας της σχολικής γεωγραφίας με την πληροφορική

  [HOME PAGE] | [ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ] | [ΕΙΔΟΣ ΘΕΜΑΤΩΝ] | [ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ] | [ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ]

  ---

  This page hosted by Get your own Free Home Page